Για την ντουζίνα των «μακρο-εννοιών»...

Παναγιώτης Νούτσος*

Ξανά οι «Πιέριες Μούσες» («Εφ.Συν.», 29-30.3.2025) παραμένουν στον τόπο μας σε κατάσταση «κινδύνου», με προεξάρχουσα την ιδέα της «συμπερίληψης». Γι’ αυτό επανέρχομαι με το «ολιστικό αναπτυξιακό σχέδιο» ανά χείρας.

Πρώτη αντίδραση: πρόκειται για δημοσιογραφική; Ή για το «Ολιστικό σχέδιο ανάπτυξης» κατά το κυβερνητικό δελτίο Τύπου; Με ακόμη ένα βήμα: διατυπώνεται στο κείμενο που προτάσσεται στο πολυσέλιδο σχεδίασμα του υπουργείου Οικονομικών «Ελλάδα: Μια στρατηγική ανάπτυξης για το μέλλον». Αν παραμερίσουμε τους πλεονασμούς αυτού του τριπτύχου (και «στρατηγική» και «ανάπτυξη» και «για το μέλλον»), μπορούμε να ενδιατρίψουμε σε ό,τι ορίζεται ως «ολιστική στρατηγική ανάπτυξης», στην οποία το «σύνολο είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών». Και με ρητή σύνδεση με τους «Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης» του ΟΗΕ.

Μόνο που η επίκληση του «Holism» εγείρει ορισμένα ζητήματα ερμηνευτικής προσπέλασης του «ολιστικού και βιώσιμου τρόπου σχεδιασμού» της χώρας. Για παράδειγμα, όσοι ενδιαφέρονται για την αφόρμηση των αντιλήψεων του Decroly από τη «βιολογική μέθοδο» ή για τη συσχέτιση του «συστήματος της ενιαίας συγκεντρωτικής διδασκαλίας» του B. Otto με τις «λαοψυχολογικές» του έρευνες που «απεδείχθησαν λίαν επικίνδυνοι διά την ανθρωπότητα, σχετισθείσαι με τας δοξασίας του εθνικοσοσιαλισμού». Με πολλές αφετηρίες και διάφορες αφορμές εκδιπλώθηκε το «Unity of Science Movement», μέσα από διαδοχικές «πυραμιδικές» κατοπτεύσεις και με περισσή «εγκυκλοπαιδική» αφέλεια των πρωταγωνιστών του. Τα σχήματα τρομάζουν για την προκρούστεια «ακρίβεια» που αποπνέουν και για την έλλειψη αναστοχασμού ως προς την επιλογή του «αρχιμήδειου σημείου» σύλληψης του «όλου».

Ο,τι αντιμετωπίζεται ως «ολιστικό» -άλλοτε η «μέθοδος» και άλλοτε η «αντίληψη» και η «θεωρία»- υιοθετείται μάλλον αβασάνιστα, χωρίς να υποψιάζονται οι συντάκτες των κειμένων γιατί ο βιολόγος Smuts ήταν ο εισηγητής του όρου «ολισμός» και γιατί ορισμένοι minores ψυχο-παιδαγωγούντες (τελευταία πλήθαιναν και στη χώρα μας) επιμένουν με κάθε τίμημα στο «Holistic Curriculum».

Θα δώσω ευθύς αμέσως ορισμένα δείγματα λειτουργίας του «παντογνώστη αφηγητή» του επιστητού. Τι γνώριζε από πολιτική ο Kautsky που και στο τέλος της ζωής του (Erinnerungen) θεωρούσε ότι οι κοινωνικές επιστήμες αποτελούν «έναν ειδικό τομέα των φυσικών επιστημών»; Τι καταλάβαινε από Φυσική ο Popper (On the Theory of the Objective Mind) που αντιμετώπιζε τις επιστήμες ως «κλάδους» απλώς μια ευρύτερης επιστήμης που θα μπορούσε να ονομασθεί «Φιλολογία»; Τι υπονοεί το μεγαλεπήβολο «Σύναλμα («Consilience») ενός εντομολόγου, όπως ο E. Wilson, που κραδαίνει για μιαν ακόμη φορά την «Κοινωνιοβιολογία»;

Είναι δυνατόν, για να έλθω και σε πρόσφατες διδακτικές επιδόσεις, να προβάλλονται έως κορεσμού τα σχήματα του «εννοιοκεντρικού μοντέλου αναπλαισίωσης» της σχολικής γνώσης, σε συνδυασμό μάλιστα με τη βεβαιότητα ότι η «θεματοκεντρική οργάνωση θα επικρατήσει στα προγράμματα σπουδών του μέλλοντος», και συνάμα να παρεμβάλλονται τα «αυθεντικά πλαίσια» αυτής της γνώσης με την προσδοκία ότι αυτή θα καταστεί «σοφία»; Κι αν η τελευταία, στο πλαίσιο της «μετανεωτερικής προβληματικής», συνδυάζει τον λόγο με τη «μυστικιστική εμπειρία της ανθρωπότητας», τότε ποιος είναι ο «αυθέντης»;

Πώς εδραιώνεται η εξουσία του «ριζοσπαστικού εποικοδομισμού» (κατά την αδόκιμη απόδοση του «radical constructivism»), που «καταλύει τα συμβατικά όρια» των επιστημονικών πεδίων και «αναφέρεται στην οικοδόμηση ολιστικών προσεγγίσεων προς [sic!] θέματα κεντρικής σπουδαιότητας»; Και συνιστά πράγματι την κατεξοχήν εκδοχή της «trans-disciplinarity» το μοντέλο σύζευξης «λογικού» και «ανορθολογικού»; Κι ακόμη: το πλαίσιο της «διαθεματικής εξακτίνωσης» προϋποθέτει για την ώρα οκτώ «τύπους νοημοσύνης» –δύο «υποψήφιοι τύποι» (!) απλώς τελούν υπό «κατασκευή»; Τι ιστορικό περιεχόμενο έχει η ντουζίνα των «μακρο-εννοιών» και σε ποια κοινωνική κουζίνα αντιστοιχεί;

Οι αεροφωτογραφίες του επιστητού, για να μείνω έστω στις πιο επιστημονικοφανείς, αμβλύνουν τα συγκεκριμένα «πεδία των εντάσεων» και δεν αποτυπώνουν τις διαμεσολαβήσεις, μια και δεν εξουδετερώνουν τους αναγωγισμούς που προκύπτουν είτε ως βιολογικούς του πολιτικού και κοινωνικού πεδίου είτε ως κοινωνιολογισμός των επιστημών της ζωής. Η «κατασκευοκρατία» δεν περιορίζεται βέβαια σε κάποιο παιδικό παιχνίδι κατασκευών με πολλές δυνατότητες. Αντίθετα, προς αυτήν την πρακτική συντελείται η διαρκής ανάδραση από το «κείμενο» στο «συγκείμενο», γεγονός που δεν επιτρέπει την ενθάρρυνση του σχηματοποιού Ελεάτη των βραδύκαυστων μηχανισμών που κρύβουμε μέσα μας. Ετσι αφήνει περιθώρια στον φιλίστορα να προσπερνά τις άπνοες τοιχογραφίες, δηλαδή χωρίς ιστορικό σφρίγος και δυναμική κοινωνικών αντιπαραθέσεων, όπως θα ήθελε η «συστημική θεωρία» να τις συμμαζέψει.

Αν πάλι επικαλεσθούμε τον «παππού» (βλ. Ο Marx στον καθρέφτη, 2014: 105,146/147) και τον ρωτήσουμε πώς αναπτύσσεται το «πράγμα στην ολότητά του» θα μας απαντήσει μαζί με τον Freud: στον ορίζοντα του «τρόπου παραγωγής», όπου επίσης μπορεί να «εξηγηθεί» και η «αλληλεπίδραση των διαφορετικών πλευρών» αυτής της ολότητας» (1845). Σε κάθε περίπτωση επιβάλλεται να οδεύουμε από τη «χαοτική παράσταση του όλου» προς την ανάδυση της «πλούσιας σε καθορισμούς και σχέσεις ολότητας». Μόνο που η «γένεση» μιας «ολότητας» ανάγεται στο «χρονικό σημείο» της εκδίπλωσής της» (1857/8).

* Ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων